ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਮੇਰਾ ਇਕ ਪੁਰਾਣਾ ਮਿੱਤਰ ਜੋ ਕਿ 'ਆਪਣੀ ਮਿੱਟੀ' ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਹਿਯੋਗੀ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਵੀ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਆਇਆ। ਹਾਲ-ਚਾਲ ਪੁੱਛਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੱਪ-ਸ਼ੱਪ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਗੱਪਾਂ-ਸ਼ੱਪਾਂ ਮਾਰਦੇ-ਮਾਰਦੇ ਸਿਆਸਤ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਦਲਿਤ ਰਾਜਨੀਤੀ 'ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ-ਕਰਦੇ ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ਅਜੇ ਕੁਮਾਰ ਤੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ਯਾਰ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਲੀਡਰ ਬਣੀ ਫਿਰਦਾ ਏਂ, ਦਲਿਤ ਪੱਖੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵੀ ਚਲਾਉਂਦਾ ਏਂ, ਚੋਣਾਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਿਰ 'ਤੇ ਹਨ ਕਮਲਿਆ ਤੂੰ ਵੀ ਕਿਤੇ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਮਾਰ ਲੈ। ਮੈਂ ਗੌਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ, ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਮੁਸਕੁਰਾਇਆ। ਉਹ ਹੋਰ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਛੱਡ ਬੇਵਕੂਫੀਆਂ! ਐਵੇਂ ਕਮਲੀਆਂ ਨਾ ਮਾਰਿਆ ਕਰ। ਪਿਛਲੇ 15 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹਾਂ। 8-10 ਦਲਿਤ ਲੀਡਰ ਐਮ. ਐਲ. ਏ., ਮੰਤਰੀ ਬਣਦੇ ਦੇਖੇ ਹਨ, ਐਰਾ-ਗੈਰਾ ਨੱਥੂ ਖੈਰਾ ਐਮਐਲਏ ਬਣ ਕੇ ਮੌਜਾਂ ਮਾਣਦਾ ਹੈ। ਲਾਲ ਬੱਤੀ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ 'ਚ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ, ਤੂੰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਟਿਕਟ ਲੈ ਲੈ ਯਾਰ, ਜੇ ਨਹੀਂ ਐਮ. ਐਲ. ਏ. ਬਣਨਾ ਤਾਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਕਿਸੇ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਲਈ ਦਲਿਤ ਲੀਡਰ ਦੀ ਦਲਾਲੀ ਹੀ ਕਰ ਲੈ। ਤੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਪਤਾ ਤਾਂ ਹੈ ਕਿ ਦਲਿਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਨੀ। ਮੈਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਇੰਨਾ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ, ਦਿਲ ਕਰੇ ਇਹਨੂੰ ਕਾਲਰੋਂ ਫੜ ਕੇ ਦਫ਼ਤਰੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਾਂ। ਪਰ ਮੈਂ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਕੁਝ ਹੀ ਮਿੰਟਾਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਗੌਰ ਨਾਲ ਸੋਚਿਆ ਯਾਰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਲਿਤ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਦਲਿਤ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਦਲਾਲਪੁਣਾ ਹੀ ਤਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੀਡਰਾਂ ਦਾ ਦੀਨ ਹੈ, ਨਾ ਧਰਮ ਹੈ, ਨਾ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਕਮਜ਼ੋਰ-ਮਜ਼ਦੂਰ ਲਈ ਦਿਲ 'ਚ ਦਰਦ ਹੈ, ਨਾ ਅੰਬੇਡਕਰੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਨਾ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ, ਬਸ ਇੱਕੋ ਚਾਅ ਹੈ ਕਿਵੇਂ ਐਮ. ਐਲ. ਏ. ਬਣ ਜਾਈਏ , ਮੰਤਰੀ ਬਣ ਜਾਈਏ, ਲਾਲ ਬੱਤੀ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਕਾਲੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਬਾਡੀਗਾਰਡ ਮਿਲ ਜਾਣ, ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਦਲਿਤ ਲੀਡਰ ਇੰਨੇ ਕੁ ਸਵਾਰਥੀ ਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬੱਦਤਰ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਾ ਕੇ ਵੀ ਚੈਨ ਨਹੀਂ ਲੈ ਰਹੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਲਿਤ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀ ਬੇਰੁਖੀ ਕਰਕੇ 80% ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਆਈਸੀਯੂ 'ਚ ਦਾਖਲ ਵੈਂਟੀਲੇਟਰ 'ਤੇ ਪਏ ਮਰੀਜ਼ ਵਾਂਗ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਸਾਹ ਰੁਕ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵਾਂਝੇ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਵੋਟ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਿੱਤੀ, ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਨੇ ਉਸ ਤਾਕਤ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ, ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਾ ਚੇਲਾ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ, ਘੰਟੇਬੱਧੀ ਕਾਂਗਰਸੀਆਂ-ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਣ ਵਾਲੇ ਅੱਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਹੀ ਸਿਪਾਸਲਾਰ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ ਤੇ ਪਾਰਟੀ ਹਾਈਕਮਾਂਡ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਫਾਂ ਕਰਦੇ ਨਹੀਂ ਥੱਕਦੇ। ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਹੀ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਿਰਾਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਦਲਿਤ ਲੀਡਰਾਂ 'ਤੇ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਦਲਿਤ ਲੀਡਰ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੇ ਚੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਜਿਹੜੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤਾਂ ਬੋਲਣੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਪਰ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਕਦੋਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਹ ਦਲਿਤ ਲੀਡਰ ਆਪਣੀ ਸਵਾਰਥ ਦੀ ਭੁੱਖ ਵਿੱਚ ਇੰਨੇ ਕੁ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਕਿ ਕਦੋਂ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਬਦਲ ਲੈਣ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਸਵੇਰੇ ਤੱਕੜੀ ਵਾਲੇ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਉਂਦੇ ਹੋਣ, ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੋਦੀ ਦਾ ਢੋਲ ਗਲ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਣ, ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਦੋਂ ਇਹ ਝਾੜੂ ਨੂੰ ਜੱਫਾ ਪਾ ਲੈਣ। ਅਫਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਤਾਂ ਦਲਿਤ ਦੀ ਤਾਕਤ ਪਹਿਚਾਣ ਗਈਆਂ ਹਨ ਪਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ 'ਚ ਬੈਠੇ ਦਲਿਤ ਲੀਡਰ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ ਪਹਿਚਾਣ ਪਾ ਰਹੇ। ਇਹ ਦਲਿਤ ਲੀਡਰ ਆਪਣੀਆਂ-ਆਪਣੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨਾਲ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸੌਦਾ ਕਰ-ਕਰ ਕੇ ਇੰਨੇ ਕੁ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਿਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ ਬਚਦੀ। ਅਕਸਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ 'ਚ ਬੈਠੇ ਦਲਿਤ ਲੀਡਰਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛ ਲਉ ਤਾਂ ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕੈਪਟਨ ਸਾਡੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੁਣਦਾ, ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਮਿਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦਲਿਤ ਲੀਡਰ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਜੇ ਜੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਜਪਾ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਦਲਿਤ ਵਿਰੋਧੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਕਾਲੀਆਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛ ਲਉ ਤਾਂ ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਸਾਡੀ ਗੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣਦੇ ਪਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਪਾਵਾਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਇਹ ਗੱਲ ਪਤਾ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਨਿੱਜੀ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਕੋਠੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਮੰਤਰੀ ਪਦ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਮਨਪਸੰਦ ਦਾ ਥਾਣੇਦਾਰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਅਫ਼ਸਰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਐਮ. ਐਲ. ਏ ., ਮੰਤਰੀਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਾ ਵੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨਾਲ ਮਹੀਨਾ ਸੈੱਟ ਹੈ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਮਹੀਨਾਬੱਧੀ ਪੈਸੇ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ ਪਰ ਲਾਚਾਰ ਦਲਿਤ ਵੋਟਰ ਦੁਚਿੱਤੀ 'ਚ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਮਨੂੰਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀਆਂ 'ਚ ਬੈਠੇ ਆਪਣੇ ਦਲਿਤ ਲੀਡਰ ਭਰਾ ਮਿੱਠੀਆਂ-ਮਿੱਠੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਵੋਟਾਂ ਠੱਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੀ ਜੈ-ਜੈ ਬੁਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੀ ਪਰਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਖੇਡ ਖੇਡਣ 'ਚ ਮਸਤ ਹੋਏ ਹਨ। ਦਲਿਤ ਵੋਟਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿੱਥੇ ਜਾਵੇ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਰਾਹੀਂ ਦਲਿਤ ਵੋਟਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹੋ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਦਲਿਤ ਲੀਡਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਜਾਂ ਘਰਾਂ 'ਚ ਆਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਰਵਜਨਕ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਮੀਟਿੰਗ ਜਾਂ ਜਲਸੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੇਆਮ ਤੇ ਸਾਫ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ, ਭਾਈ ਬਹੁਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਬਹੁਤ ਤੇਰੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ, ਚੋਣ ਮਨੋਰਥ-ਪੱਤਰ, ਵਾਅਦੇ ਸੁਣ ਲਏ, ਦੇਖ ਲਏ, ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਏਜੰਡੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਤੂੰ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਏਜੰਡਾ ਦੱਸ, ਤੇਰਾ ਸਮਾਜ ਲਈ ਏਜੰਡਾ ਕੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲੇ ਆਪਣਾ ਰਿਪੋਰਟ ਕਾਰਡ ਭਾਵ ਉਹ ਵੀ ਸਾਰੀਆਂ ਸੁੱਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਤੇਰੀ ਮਿਹਨਤ ਸਦਕਾ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਪੁੱਛੋ ਕਿ ਇਸ ਵੇਲੇ ਦੁਨੀਆਂ ਚੰਨ 'ਤੇ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਸਵਾਰਥੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਹਾਲੇ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਆਟਾ-ਦਾਲ, ਸਕੂਲ ਦੀਆਂ ਫੀਸਾਂ, ਦਵਾਈਆਂ, ਬਾਲਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਲੈਂਟਰ ਪੁਆਉਣ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਵੀ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੂਝਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ, ਵੋਟਰਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਪੁਰਾਣੇ 500-1000 ਵਾਲੇ ਨੋਟਾਂ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਦਲ ਕੇ ਨਵੇਂ ਲੀਡਰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਕੇ ਆਈਏ ਤਾਂ ਜੋ ਸਮਾਜ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੰਤੋਖਜਨਕ ਫਰਕ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਵੇ। - ਅਜੇ ਕੁਮਾਰ
ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬੜੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਣ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵਰਣ-ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬੜੀ ਹੀ ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਕਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹੱਥੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤੀ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਕਿ ਹਰ ਉਹ ਕੰਮ ਜੋ ਸਮਾਜ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ, ਹੋਂਦ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ, ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਨੂੰਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਵਰਣ-ਵਿਵਸਥਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਥੱਲੜੇ ਪੋਡੇ 'ਤੇ ਸੁੱਟ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ ਐਸਾ ਘਾਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਘਾਤਾਂ ਦੇ ਦਰਦਾਂ ਨਾਲ ਤੜਫ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੱਥੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਕਿੱਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗੰਦਗੀ ਸਾਫ ਕਰਨ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚੌਥੇ ਪੋਡੇ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇ ਕੇ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚੌਥੇ ਪੋਡੇ ਦਾ ਨਾਗਰਿਕ ਸਮਝ ਕੇ ਸਦਾ ਤੋਂ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਤੇ ਉੱਚ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਝੱਲਣ 'ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿੱਤੇ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਬਣਦਾ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਮੈਂ ਚਮੜੇ ਦੇ ਵਪਾਰ ਨਾਲ ਜਨਮ ਤੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਭਾਰਤ 'ਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 25 ਲੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ, ਜਿਹੜੇ ਚਮੜੇ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਕੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਚੱਲਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਆਲੇ-ਦੁਆਲਿਓਂ ਮਰੇ ਜਾਨਵਰ ਗਾਂ, ਮੱਝ, ਕੱਟਾ, ਵੱਛਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਹੱਡਾ-ਰੋੜੀ 'ਤੇ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖਲ ਲਾਹ ਕੇ ਚਮੜਾ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਚ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਚਮੜਾ ਕਈ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਚਮੜਾ ਕਾਰਖਾਨੇ 'ਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਚਮੜੇ ਦੇ ਵਪਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕ ਇਕ ਪਾਸੇ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਇਹ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਰੇ ਹੋਏ ਡੰਗਰ ਦੀ ਖਲ ਲਾਹ ਕੇ ਵੇਚਣਾ ਕੋਈ ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕੰਮ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਕਿੱਤਾ ਉਦੋਂ ਦਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਾਨਵ ਦਾ ਪਾਇਆ ਪਹਿਲਾ ਵਸਤਰ ਚਮੜੇ ਦਾ ਹੀ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਕੱਪੜਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਵਸਤਰ ਦੀ ਖੋਜ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ 'ਚ ਹੋਈ। ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਕਿੱਤੇ ਨੂੰ ਅੱਜ ਧਰਮ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਗਲਤ ਅਨਸਰ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਡਰਾ-ਧਮਕਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਹਲਵਾ-ਮੰਡਾ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਲਤ ਅਨਸਰਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਧਰਮ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਬਣ ਕੇ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਜਿਊਣਾ ਔਖਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਰਕਾਰਾਂ 'ਚ ਬੈਠੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਅ 'ਤੇ ਇਹ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਲੁੱਟ ਕੇ ਆਪਣੀ ਐਸ਼ਪ੍ਰਸਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਰਕਾਰ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਠੋਸ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਰਹੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਲਤ ਅਨਸਰਾਂ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਕੇ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੁਖਾਲਾ ਹੋ ਸਕੇ, ਕਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਚਮੜਾ ਵਪਾਰੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਨੂੰਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ੁਲਮ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ? ਜੇਕਰ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਹਜ਼ਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਲਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਮੰਦੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਪਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਲੋਟੂ ਟੋਲੇ ਦੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਸਤਾਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇੰਨੇ ਮਾੜੇ ਹਾਲਾਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਨਾ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਰਕਾਰ 'ਚ ਬੈਠੇ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕਦੀ ਹਾਅ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਮਾਰਿਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਵੀ 2002 ਵਿੱਚ ਅਤੇ 2007 ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੱਡਾ ਰੋੜੀ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਤੇ ਜੇ ਹੱਡਾ ਰੋੜੀ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਵਸੋਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਬਦਲਵਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਪਰ ਨਾ ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਾਅਦੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਨਵੀਂ ਬਣੀ ਪਾਰਟੀ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਵੀ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਆਦਮੀ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਹਾਅ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਨਹੀਂ ਮਾਰਿਆ। ਇੱਥੇ ਖਾਸ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਸਮੇਂ 'ਚ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਨਾਲ ਕਹਿਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਪਾਰਟੀ ਬਸਪਾ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਦੇ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਗੰਭੀਰ ਅੰਦੋਲਨ ਨਹੀਂ ਛੇੜਿਆ ਤੇ ਨਾ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਛੇੜਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਯੋਜਨਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾੜੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਗੱਲ ਚਿੱਟੇ ਦਿਨ ਵਾਂਗ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਅ ਤਹਿਤ ਗਊ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ 'ਤੇ ਡਾਕਾ ਮਾਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਦੇਖਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਛੇਤੀ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ-ਤਕਲੀਫਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਦਾਇਰੇ 'ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਕੋਈ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਇੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਅਦਾਰਾ 'ਆਪਣੀ ਮਿੱਟੀ' ਪੂਰੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਦਾਇਰੇ 'ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੰਦਾ ਰਹੇਗਾ, ਇਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਆਰੰਭੇ ਗਏ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸਾਥ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਦਲਿਤ ਸੂਝਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸੱਦਾ ਹੈ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਰਲ ਕੇ ਸਾਡਾ ਸਾਥ ਦਿਓਗੇ ਤੇ ਯਕੀਨਨ ਅਸੀਂ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ 'ਤੇ ਡਾਕਾ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਦਿਆਂਗੇ।
- ਅਜੇ ਕੁਮਾਰ
