ਅਮੀਰੀ-ਗਰੀਬੀ ਅਸਥਾਈ ਹੈ

ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂਂ ਚੱਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਉੱਚ ਸਮਾਜ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲਾ ਤਬਕਾ ਸਦਾ ਤੋਂ ਚੌਥੇ ਪੌਡੇ 'ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਜਾਤ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਝੱਲਣੇ ਪਏ। ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦਲਿਤ ਕੌਣ ਹੈ? ਆਰੀਆ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਜਮਾ ਕੇ ਕਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਤ ਦੇ ਲੋਕ ਜਿਹੜੇ ਪੂਜਾ-ਪਾਠ, ਪ੍ਰੋਹਤਗਿਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕਹਿ ਕੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਸਤਰ ਧਾਰਣ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਕੇ ਕਸ਼ੱਤਰੀਏ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਸਮਾਜ ਦਾ ਜੋ ਹਿੱਸਾ ਵਪਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੈਸ਼ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਕੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿੱਤੇ, ਚਾਹੇ ਚਮੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋਵੇ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਹੋਵੇ, ਲੋਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋਵੇ, ਲੱਕੜ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋਵੇ, ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸਾਫ਼-ਸਫਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿੰਨੇ ਵੀ ਕਿੱਤੇ ਜੋ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕਦਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੂਦਰ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਣ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਦੇ ਕੇ ਰਾਜੇ ਮਨੂੰ ਨੇ ਵਰਣ-ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਸਮਾਜ 'ਚ ਲਾਗੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਲੋਕ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉੱਚ ਜਾਤ ਦੇ ਸਵਰਨ ਕਹਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਲ-ਸ਼ਲ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਝੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਖੋਹ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਤਾਕਤਾਂ ਹੱਥ ਖੇਡਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਤਾਕਤਾਂ ਮੁਗਲ ਰਾਜੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਰਾਹੀਂ ਵਪਾਰੀ ਰੂਪ 'ਚ ਆਏ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹੋਣ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੱਗਭਗ 200 ਸਾਲ ਤੱਕ ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ। ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਮਨੂੰਵਾਦੀ ਲੋਕ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਹੁਕਮ ਚਲਾਏ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਹ ਤਿਲਮਿਲਾਏ ਜ਼ਰੂਰ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਚੌਥੇ ਪੌਡੇ 'ਤੇ ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਇਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਫ਼ਰਕ ਜਾਤ ਦਾ ਨਹੀਂ ਜਮਾਤ ਦਾ ਹੈ। ਲੜਾਈ ਕਾਸਟ ਦੀ ਨਹੀਂ ਕਲਾਸ ਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਗਰੀਬ ਵਿਅਕਤੀ, ਹਰ ਅਮੀਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਮੀਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਢਿੱਡੋਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅਮੀਰ ਆਦਮੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀਆਂ ਕਮੀਆਂ ਗਿਣਾਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਥੱਕਦਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਚੋੜਨ ਦੇ ਨਵੇਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਨੁਕਤੇ ਕਢਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਮੈਂ ਜਾਣਿਆ ਕਿ ਨਾ ਅਮੀਰੀ ਸਥਾਈ ਹੈ ਨਾ ਗਰੀਬੀ ਪੱਕੀ। ਅੱਯਾਸ਼ੀਆਂ ਸਦਕੇ ਆਪਣੇ ਵਕਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਗਰਤ ਵਿੱਚ ਡਿਗਦੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਸਦਕਾ ਅੱਤ ਦੇ ਗਰੀਬ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਬਣਦੇ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਹੈਰਾਨੀ ਉਦੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅਮੀਰ ਹੋਇਆ ਗਰੀਬ ਆਦਮੀ ਉਹੋ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਉਹ ਖਿਲਾਫ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਕਿਸੇ ਇਕ ਕਿੱਤੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੁੜਿਆ, ਸਭ ਪਾਸੇ ਇਹੋ ਹੀ ਹਾਲ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਰਾਜ ਕਰਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਕੁਝ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਨਿਗ੍ਹਾ ਮਾਰੋਗੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਚਿਹਰੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣਗੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਤੱਕਿਆ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਰਾਖਵਾਂਕਰਣ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਸੋਚ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰੇਗਾ ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ। ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਬੰਦੇ ਤੁਸੀਂ ਗਿਣੋਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਸਦਕਾ ਅਫ਼ਸਰੀਆਂ ਮਿਲ ਗਈਆਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਣ ਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ। ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹਾਲ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਰਾਖਵੀਂ ਸੀਟ ਤੋਂ ਚੋਣਾਂ ਲੜ ਕੇ ਜਿੱਤ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਮੌਜਾਂ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਮਾਣਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਕਾਰਣ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਦਰਜਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਉਹਦੀਆਂ ਕੁਝ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਨਾ-ਸ਼ੁਕਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇਖੇ ਹਨ ਕਿ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਬੰਦੇ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਲੱਗਾ ਉਹ ਵਿਦੇਸ਼ ਗਿਆ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੁਲਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਕਦੀਰ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ। ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਗਰੀਬ ਕਦੇ ਵੀ ਅਮੀਰ ਹੋਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾ ਤਿਆਗੇ। ਪੱਛੜਿਆ ਕਦੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਿਰਮੌਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਦਲਿਤ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਸਹੀ ਹੱਕਦਾਰ  ਹੈ ਤੇ ਵਕਤ ਜ਼ਰੂਰ ਆਏਗਾ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਇਕ ਗੱਲ ਗੰਢ ਬੰਨ੍ਹ ਲਉ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕਮਜ਼ੋਰ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਚਾਈਆਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹੋ ਤਾਂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਥੱਲੇ ਨਿਗ੍ਹਾ ਜ਼ਰੂਰ ਮਾਰ ਲਿਓ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀ ਪੱਛੜ ਗਏ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਵਧਾਓ ਤਾਂ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਸਹਾਰੇ ਨਾਲ ਉਹ ਵੀ ਤਰੱਕੀ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਹੋਏ ਤੁਹਾਡੇ ਬਰਾਬਰ ਆ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ। ਇਕੱਲੇ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਨਹੀਂ ਬਦਲਣਾ, ਸਮਾਜ ਉਦੋਂ ਬਦਲੇਗਾ ਜਦੋਂ ਸਭ ਅਮੀਰ ਹੋਣਗੇ। ਪੱਛੜੇ ਹੋਏ ਨੂੰ ਲੱਤ ਮਾਰ ਥੱਲੇ ਸੁੱਟ ਕੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਚੋਟੀ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਓ ਪਰ ਉੱਥੇ ਹੋਵੋਗੇ ਤੁਸੀਂ ਬਿਲਕੁਲ ਇਕੱਲੇ। ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਤੁਹਾਡਾ ਕੋਈ ਸਾਥੀ ਆਸ-ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇਗਾ ਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਹੋਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਖਤਰੇ ਵਾਂਗ ਮੰਡਰਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣਗੇ, ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੈਂ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਫਿਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਚੋਟੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਵੀਰਾਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਮੇਰੇ ਨਿੱਜੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਸੁਝਾਅ ਦੇ ਕੇ ਮੇਰੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੀਆ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਇਸ ਆਸ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ।
- ਅਜੇ ਕੁਮਾਰ